سلامت روان مادر در دوران بارداری

بسیاری از زنان در دوران بارداری یا پس از زایمان، دچار مشکلات روانی می‌شوند. افسردگی و اضطراب از جمله شایع‌ترین مشکلات سلامت روان در دوران بارداری تلقی می‌شوند. زنان بسیاری در دوران بارداری دچار این مشکلات می‌شوند. به‌ویژه آن دسته از زنانی که دارای سابقه بیماری روانی هستند و در دوران بارداری، داروهای درمان اختلالات روانی خود را قطع می‌کنند. همچنین، مشکلاتی مانند سقط‌جنین، ازهم‌پاشیدن خانواده، اختلافات بین زوجین، عدم تعادل بین کار و زندگی، استرس بی‌دلیل، اختلالات جسمانی و سایر بیماری‌های مرتبط از مشکلات سلامت روان نشات می‌گیرند.

تأثیر بارداری بر سلامت روان

در اغلب اوقات، بارداری دورانی بسیار شاد و هیجان‌انگیز تلقی می‌شود. اما تمام زنان چنین احساسی ندارند. به همین دلیل، ممکن است مادر در دوران بارداری، انواع احساسات یا حتی احساسات منفی را تجربه کند. شاید کنارآمدن با تغییرات و ناپایداری‌های این دوران برای برخی از زنان سخت‌تر از سایرین باشد. در این دوران، مسائل بسیاری بر احساسات مادر تأثیر می‌گذارند؛ مسائلی مانند عوارض جسمانی (مثل حالت تهوع صبحگاهی)، حمایت و کمک دیگران و اتفاقات استرس‌زا در زندگی. زنان اغلب نگران هستند که چگونه با مقولۀ بارداری یا بچه‌دارشدن کنار بیایند. اما طبیعی است که گاهی احساس استرس یا اضطراب داشته باشند.

نگرانی‌های معمول دوران بارداری عبارت‌اند از:

• تغییر وظایف (مادر شدن و توقف کار)
• تغییر در روابط
• نگرانی از والد خوبی بودن
• ترس از بروز مشکلات برای خود یا کودک
• مشکلات جسمانی عوارض بارداری
• ترس از زایمان
• عدم دریافت کمک و حمایت و تنهایی

در دوران بارداری یا پس از زایمان، از هر ۵ زن، ۱ نفر دچار مشکلات روحی می‌شود. افسردگی و اضطراب شایع‌ترین مشکلات سلامت روان در دوران بارداری هستند.

مشکلات روحی گذشته ممکن است باعث نگرانی مادران و پدران شوند؛ چون احتمال بروز بیماری‌ها را به‌خصوص بعد از زایمان، افزایش می‌دهند. درهرحال، این مشکلات با کمک و حمایت درست، اغلب قابل‌پیشگیری هستند.

تا چند سال گذشته، فقط مقولۀ سلامت روان بعد از زایمان اهمیت داشت (تنها به اختلالاتی مانند افسردگی بعد از زایمان (PPD) اهمیت می‌دادند). اما امروزه، سلامت روان از دوران لقاح تا مراقبت‌های دوران بارداری و از زایمان تا دوران پس از زایمان، اهمیتی ویژه پیدا کرده است. به همین دلیل، اهمیت سلامت روان و اثرات کوتاه‌مدت و بلندمدت آن بر مادر و نوزاد به بیماران آموزش داده می‌شود. پدر کودک تحصیل کرده است؛ چون نقش مهمی در زندگی کودک دارد. نتایج تحقیقات مختلف نشان می‌دهند نوزادانی که از مادران مبتلا به بیماری‌های روانی مانند افسردگی متولد می‌شوند، کم‌وزن هستند. مشکلات اجتماعی مانند فقر، ازدیاد جمعیت و بهداشت ضعیف نیز می‌توانند بر سلامت روان مادر تأثیر منفی بگذارند. افسردگی پس از زایمان نیز عارضه‌ای بسیار شایع و از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

برطبق نتایج سایر تحقیقات، فرزندان دختر بیشتر تحت‌تأثیر پیامدهای منفی مشکلات روان مادر قرار می‌گیرند. زایمان زودرس، وزن کم نوزاد هنگام تولد، اختلالات رشد اولیه نوزاد، اختلالات عصبی – رشدی در دوران نوجوانی و مشکلات روانی و اجتماعی جوانان از جمله مشکلاتی هستند که در اثر سلامت روان ضعیف به وجود می‌آیند.

سلامت روان مادر در دوران بارداری علاوه بر آنکه بر فرزندش تأثیر می‌گذارد، به‌طورکلی، بر سلامت خودش نیز اثرگذار است. فقدان حمایت اجتماعی تأثیری مستقیم بر بروز احساس ناامیدی، اضطراب و خودآزاری دارد. برای زنانی که در سنین تولیدمثل قرار دارند، بارداری، وضعیتی حیاتی تلقی می‌شود. دوران بارداری با تغییرات هورمونی همراه است که مسائلی چون مشکلات روانی مانند اضطراب، افسردگی و خودآزاری، مادر را تهدید می‌کنند. حمایت اجتماعی از زن باردار احتمال بروز این خطرات را کاهش می‌دهد و از بروز عوارض و بیماری‌ها در دوران بارداری و بعد از زایمان جلوگیری می‌کند.

بارداری و افسردگی

فشارهای شدید، نگرانی‌ها و تردیدها دربارۀ بارداری، زایمان، رفاه نوزاد و مسئولیت‌های آینده زوجین برای فرزندپروری از جمله مسائلی هستند که باعث ایجاد اضطراب در دوران بارداری می‌شوند. افسردگی، مهم‌ترین اختلال سلامت روان مادر در دوران بارداری است که با عوارضی چون دلسردی، اعتمادبه‌نفس پایین، ازدست‌دادن علاقه، احساس بیهودگی، بدخلقی، ازدست‌دادن اشتها، احساس ضعف و تمرکز پایین همراه است.

خودآزاری

یکی از علل مهم مرگ‌ومیر مادران، خودآزاری در دوران بارداری است، به‌ویژه زنانی که درگذشته از مشکلات روانی رنج‌برده‌اند. به‌عنوان نمونه، یافته‌های پژوهشی در بنگلادش نشان داد، زنانی که در دوران بارداری غمگین بودند، تقریباً ۱۴ درصد از مواقع به خودآزاری فکر می‌کردند. در کشورهای پردرآمد، ۳ تا ۳۳ درصد زنان باردار به خودکشی فکر می‌کنند. بر اساس یک نظرسنجی جهانی، رواج افکار خودکشی در دوران بارداری و پس از زایمان بین ۵ تا ۱۴ درصد بوده است. تجربۀ افسردگی و اضطراب در دوران بارداری به‌شدت بر زایمان و جنین، تأثیر می‌گذارد و در صورت عدم درمان مناسب، ممکن است به بروز عوارض، مشکلات روانی پس از زایمان و به‌خطرافتادن رابطۀ بین مادر و نوزاد منجر شود. علاوه بر این، مشکلات سلامت روان در دوران بارداری می‌توانند باعث بروز رفتارهای ناسالم مانند سیگارکشیدن و مصرف مواد مختلف مانند مواد مخدر شوند که می‌توانند بر کیفیت زندگی مادر و کودک تأثیر بگذارند.

حمایت اجتماعی و بارداری  

حمایت اجتماعی از مادر باردار یکی از اقدامات مهم برای جلوگیری یا کاهش عوارض بارداری، بیماری روانی و به دنبال آن زایمان ناخوشایند تلقی می‌شود. منظور از حمایت اجتماعی این است که چه میزان ارتباطات اجتماعی، نیاز‌های عاطفی، ابزاری یا اجتماعی را برآورده می‌سازند یا چه‌قدر هماهنگی اجتماعی وجود دارد. پیش‌بینی می‌شود که حضور مثبت مادر در زندگی با حمایت اجتماعی بیشتر می‌شود. در نتیجه، خطر بروز افسردگی، استرس و اضطراب در مادر و همچنین خطر بارداری و زایمان سخت کاهش می‌یابد. بعلاوه، حمایت اجتماعی، به طور مؤثر به زنان باردار کمک می‌کند تا بتوانند شرایط دشواری که باعث استرس آن‌ها می‌شود، به‌خوبی پشت سر بگذارند. نتایج مطالعات اپیدمیولوژیک نشان می‌دهند که فقدان حمایت اجتماعی در دوران بارداری بااحساس ناامیدی، اضطراب و خودآزاری، ارتباطی تنگاتنگ دارد.

همچنین، سقط‌جنین نیز ممکن است بعدها منجر به بروز اختلالات روانی در مادر شود. افسردگی، سوءمصرف مواد و اضطراب از جمله شایع‌ترین اختلالات روانی ناشی از سقط محسوب می‌شوند.

تأثیر بارداری بر سلامت روان به عوامل مختلفی بستگی دارد:

• نوع بیماری روانی که مادر قبلاً به آن مبتلا بوده است.
• قطع داروی بیماری روانی – در صورت قطع دارو در دوران بارداری، احتمال عود بیماری بسیار زیاد است. اگر بیماری مادر شدید بوده است، چندین دوره بیمار بوده یا اخیراً یک دوره بیماری داشته است، احتمال عود بیماری قبلی، شدت می‌گیرد.
• رویدادهای استرس‌زا که به‌تازگی رخ‌داده‌اند (مانند مرگ یکی از اعضای خانواده یا پایان رابطه).
• احساس مادر نسبت به بارداری؛ آیا از بارداری خوشحال است یا ناراحت؟
• خاطرات آزاردهنده دربارۀ مشکلات دوران کودکی.

علائم بیماری‌های روانی در دوران بارداری مشابه علائم این بیماری‌ها در زمان‌های دیگر هستند. اما در دوران بارداری، برخی از این علائم ممکن است تشدید شوند. مثلاً احتمال دارد افکار منفی یا نگران‌کننده دربارۀ بارداری یا کودک، شدت گیرند. همچنین، ممکن است پذیرش تغییرات وزن و ظاهر برای مادر دشوار باشد.

گاهی برخی از عوارض بارداری با علائم بیماری روانی اشتباه گرفته می‌شوند. مثلاً، خواب بریده‌بریده و کاهش انرژی هم در بارداری و هم در افسردگی، شایع هستند.

زنانی که قبلاً به یکی از بیماری‌های زیر مبتلا بوده‌اند و در حال حاضر باردار هستند، باید به متخصص مراجعه کنند:

• بیماری روانی جدی مانند اسکیزوفرنی، اختلال دوقطبی، اختلال اسکیزوافکتیو یا افسردگی شدید
• درمان از طریق خدمات بهداشت روان
• روان‌پریشی پس از زایمان یا افسردگی شدید پس از زایمان
• اختلال اضطراب شدید مثل اختلال وسواس فکری عملی
• اختلالات خوردن مانند بی‌اشتهایی یا پرخوری عصبی

اقدامات درمانی

برخی از اقدامات مانند مصرف داروهای ضدافسردگی، حرف‌زدن با یک درمانگر، ورزش‌کردن، حرف‌زدن با دوستان نزدیک و خانواده، مشاوره زوجین و کم‌کردن استرس بر بهبود مشکلات سلامت روان مادر تأثیر گذارند.

حتی اگر مادر در دوران بارداری مشکلی ندارد، دریافت مشاوره از متخصص بسیار اهمیت دارد. زنانی که هریک از این بیماری‌ها را داشته‌اند، پس از زایمان، به‌شدت در معرض خطر ابتلا به بیماری‌های روانی قرار دارند. ماما، پزشک عمومی یا متخصص روان می‌توانند به مادر کمک کنند.

زنانی که درگذشته هرگونه مشکل روانی داشته‌اند، حتماً باید آن را با پزشک در میان بگذارند. حتی اگر نیازی به مراجعه به روانپزشک نباشد، دریافت مشاوره و پشتیبانی نیز کمک‌کننده است.

تجویز دارو و روان‌درمانی از جمله موثرترین راه‌های درمان بیماری‌های روانی تلقی می‌شوند.

به‌طورکلی، بارداری، دورانی بسیار مهم در زندگی مادر و جنین است که با افزایش آگاهی و ارتقای زوجین، به دورانی خاطره‌انگیز و زیبا و بدل خواهد شد. پیشنهاد می‌کنیم برای کسب دانش موردنیاز این دوران با مراجعه به وب‌سایت بهداشت تی‌وی، فیلم‌های دوره مجازی آمادگی برای زایمان را تماشا بفرمایید.