اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی چیست؟
اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی یا ADHD اختلالی شایع در میان کودکان و نوجوانان است که با علائم زیر همراه است:
- عدم توجه و تمرکز: کودک برای انجام کارهای خود تمرکز ندارد.
- پرتحرکی و بی‌قراری: کودک نمی‌تواند برای مدتی طولانی یکجا بنشیند.
- تکانشگری (عدم کنترل تکانه‌ها) (Controlling impulses): کودک بدون فکرکردن و عجولانه، حرف می‌زند یا کاری انجام می‌دهد.
این خصوصیات گاهی در بسیاری از کودکان عادی هم دیده می‌شوند. اما کودکان بیش‌فعال، بیشتر مواقع این گونه هستند و رفتارهایی از این قبیل، زندگی روزمرۀ آن‌ها را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار می‌دهند.
بیش‌فعالی نوعی اختلال عصبی – رشدی (Neurodevelopmental disorder) است؛ یعنی مشکلی در نحوۀ رشد مغز یا سیستم عصبی وجود دارد. به‌عبارت‌دیگر، ازآنجایی‌که بخش‌های مختلف مغز به‌صورت عادی با هم ارتباط برقرار نمی‌کنند، این اختلال به وجود می‌آید. به همین دلیل است که کودکان بیش‌فعال بیشتر از همسالان خود در فکرکردن، یادگیری، ابراز احساسات یا کنترل رفتارهای خود، مشکل دارند.
علت بیش‌فعالی کودکان هنوز مشخص نیست.
علائم بیش‌فعالی
اختلال ADHD به دو نوع تقسیم می‌شود:
اختلال نقص توجه
در این نوع اختلال، کودک:
- به جزئیات توجه نمی‌کند و از روی بی‌دقتی، اشتباهاتی مرتکب می‌شود.
- از دستورات پیروی نمی‌کند و کارهایی مانند تکالیف مدرسه و کارهای خانه را ناتمام می‌گذارد.
- توجه و دقت ندارد و حواسش به‌راحتی پرت می‌شود.
- اتفاقات جزئی مانند تکان‌خوردن افراد یا صدایی بیرون از منزل حواسش را پرت می‌کنند.
- رویدادها و کارهای روزمره را به‌خاطر نمی‌آورد.
- از انجام کارهایی مانند تکالیف مدرسه یا کارهای خانه خودداری می‌کند که مستلزم تلاش ذهنی است.
- به نظر می‌رسد وقتی کسی با او حرف می‌زند، گوش نمی‌دهد.
- نمی‌تواند کارهایش را به ترتیب و منظم یا به‌موقع انجام دهد.
- اغلب، تکالیف مدرسه، مدادها، کتاب‌ها، کیف پول، کلید یا موبایل خود را گم می‌کند.
اختلال بیش‌فعالی و تکانشگری
در این نوع اختلال، کودک:
- به‌شدت بی‌قرار است و نمی‌تواند یک جا بنشیند.
- همه چیز را زیرورو می‌کند و در موقعیت‌های نا به جا، از وسایل بالا می‌رود.
- همیشه در حال حرکت است.
- نمی‌تواند هنگام بازی یا انجام کاری، ساکت باشد.
- خیلی حرف می‌زند.
- در مدرسه یا دور میز غذا نمی‌تواند بدون حرکت بنشیند.
- کم‌صبر و تحمل است و اصلاً نمی‌تواند منتظر بماند.
- قبل از آنکه سؤال تمام شود، سریع جواب می‌دهد.
- وسط حرف یا بازی دیگران می‌پرد.
- بدون اجازه از وسایل دیگران استفاده می‌کند.
توجه داشته باشید که حتی اگر فرزندتان علائم بالا را دارد، به این معنی نیست که دچار اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی است. مشکلات و عارضه‌های دیگر هم ممکن است علائمی شبیه به این اختلال داشته باشند. به همین دلیل وضعیت فرزندتان باید به‌درستی مورد ارزیابی قرار گیرد. اگر به هر دلیلی نگران رفتار کودکتان هستید، ملاقاتی با پزشک یا متخصص اطفال داشته باشید.
مسائلی که متخصصان برای تشخیص اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی، به آن‌ها توجه می‌کنند:
پزشک بر اساس علائم فرزندتان ممکن است او را در یکی از سه گروه زیر جای دهد:
- نوع ترکیبی که فرزندتان علائم نقص توجه و بیش‌فعالی/ تکانشگری را با هم دارد. این کودکان، تمرکز ندارند، بی‌قرار یا ناآرام و همیشه در حال تحرک هستند و اغلب بدون فکرکردن، دست به انجام کاری می‌زنند.
- نقص توجه: همانند علائم بالا
- بیش‌فعال یا تکانشگر: همانند علائم بالا
پزشک یا متخصص برای تشخیص اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی، عوامل زیر را به‌دقت بررسی می‌کند:
- سن: علائم بیش‌فعالی باید قبل از سن ۱۲ سالگی شروع شده باشند. کودک باید حداقل ۵ ساله باشد تا بیش‌فعال شناخته شود؛ چراکه اگر رفتارهای بالا در کودک زیر ۵ سال مشاهد شوند، ممکن است دلایل دیگری داشته باشد.
- تعداد علائم: تشخیص اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی به تعداد علائم کودک بستگی دارد.
- میزان تداوم علائم: علائم نقص توجه یا بیش‌فعالی باید حداقل به مدت ۶ ماه در کودک مشاهده شوند.
- شدت علائم: علائم کودک باید نسبت به همسالانش بیشتر باشد و بیشتر اوقات، آن‌ها را بروز دهد. علاوه بر این، علائم بیش‌فعالی باید در زندگی کودک در خانه و مدرسه، اختلال ایجاد کنند.
* تشخیص اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی، کار آسانی نیست؛ زیرا علائم آن ممکن است نشانۀ بیماری یا اختلال دیگری باشند. اما در صورت تشخیص درست می‌توان راهکارهای درمانی مناسب را به کار گرفت و این وضعیت را کنترل کرد.
تشخیص اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی
اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی باید خیلی سریع تشخیص داده و درمان شود. این اختلال هرچه زودتر تشخیص داده شود، متخصص هم سریع‌تر می‌تواند راهکارهایی برای کنترل علائم آن پیشنهاد دهد.
چنان چه رفتارهای بالا را در فرزندتان مشاهده کردید، ابتدا به پزشک عمومی مراجعه کنید تا برای تشخیص و درمان، شما را به متخصص اطفال، روان‌شناس یا روانپزشک، معرفی کند.
فرایند تشخیص با انجام تمام مراحل یا تعدادی از موارد زیر انجام می‌شود:
- مصاحبه با شما و پرستار کودکتان
- مصاحبه با فرزندتان
- ارائه پرسش‌نامه‌هایی دربارۀ رفتار فرزندتان که خودتان و/یا پرستار او باید آن‌ها را تکمیل نمایید.
- حرف‌زدن با معلمان یا پرستاران کودکتان
تست‌های دیگری هم باید از فرزندتان گرفته شود:
- تست‌های ارزیابی تکاملی، یادگیری، آموزشی یا بهرۀ هوشی (آی‌کیو)
- ارزیابی زبان، گفتار و حرکت
- تست‌های ارزیابی سلامت عمومی
- تست‌های بینایی و شنوایی‌سنجی
گاهی اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی در سنین نوجوانی تشخیص داده می‌شود که فرزندتان تکالیف بیشتری برای مدرسه دارد و دچار تغییرات اجتماعی و رفتاری می‌شود. علائمی که تا کنون به آن‌ها توجه نمی‌کردید، ممکن است با بروز این چالش‌ها و تغییرات، خود را نشان دهند.
اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی در نوجوانان
اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی، چالش‌ها و مشکلات بیشتری در سنین نوجوانی به وجود می‌آورد. اما این‌طور هم می‌توان به این قضیه نگاه کرد که نوجوانان، خودشان می‌توانند برای کنترل بهتر علائم بیش‌فعالی، اقدام کنند.
هرچه نوجوان، بزرگ‌تر می‌شود، علائم این اختلال نیز تغییر می‌کنند یا کمتر می‌شوند. مثلاً ممکن است نوجوان همچنان در تمرکزکردن، به‌خاطرآوردن مسائل یا فکرکردن قبل از عمل، مشکل داشته باشد، اما اختلال بیش‌فعالی، کمتر نمایان باشد.
در بعضی از افراد، علائم نقص توجه و بیش‌فعالی در سنین بزرگسالی برطرف می‌شوند.
چالش‌های زندگی روزمره برای کودکان بیش‌فعال
کودکان بیش‌فعال، بسیار خلاق هستند و می‌توانند مدت‌زمان زیادی را صرف انجام کارهای دلخواهشان کنند. همچنین، جسارت امتحان‌کردن چیزهای جدید در آن‌ها بیشتر است. آنان اغلب دوست دارند انرژی خود را با ورزش یا رقص تخلیه کنند. توصیه می‌شود اگر فرزندی بیش‌فعال دارید، به دنبال راهکارهایی باشید تا بتواند انرژی خود را به روشی درست تخلیه کند تا عزت‌نفس او افزایش یابد و دچار اختلالات روانی نشود.
اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی، گاهی برای کودکان و خانواده‌هایشان، مشکلات و چالش‌هایی ایجاد می‌کنند. مثلاً این کودکان ممکن است برای به خواب‌رفتن و خوابیدن عمیق، مشکل داشته باشند.
این کودکان اغلب در مدرسه، درگیر اختلالات یادگیری، زبانی و حرکتی هستند. همچنین، بعضی از کودکان بیش‌فعال، دچار اختلال نافرمانی مقابله‌ای (Oppositional defiant disorder) و اختلال سلوک (Conduct disorder)، اضطراب در سنین کودکی و نوجوانی و/ یا افسردگی در دوران نوجوانی می‌شوند.
اما فراموش نکنید که اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی قابل‌کنترل است. فقط باید به توصیه‌های متخصصان و کارشناسان عمل کنید.
*برخی از مواد غذایی و رنگ‌های خوراکی مصنوعی، اسانس‌ها و مواد نگهدارنده نیز باعث تشدید علائم بیش‌فعالی در بعضی از کودکان می‌شوند. اگر فکر می‌کنید بعضی از مواد غذایی باعث تغییر رفتار فرزندتان می‌شوند، پس بهتر است با پزشک عمومی یا متخصص تغذیه، مشورتی داشته باشید.
والدین عزیز،
پرورش فرزندی آگاه و توانمند، مسئولیت خطیری بر دوش شما می‌گذارد که بی‌شک مستلزم آگاهی و کسب دانش کافی است. پیشنهاد می‌کنیم برای ارتقا و پرورش سواد عاطفی، نظم، آداب معاشرت، مسئولیت‌پذیری و مهارت‌های رفتاری دیگر در فرزندتان، با مراجعه به وب‌سایت بهداشت تی‌وی، دوره مهارت‌هایی برای فرزندپروری را تماشا بفرمایید.
