اصطلاح «تنگ شدن» به باریک شدن غیرطبیعی رگ‌ها یا ساختارهای لوله‌ای شکل در بدن اشاره دارد؛ بنابراین، منظور از تنگی دریچه آئورت، باریک شدن رگ آئورت قلب یعنی دریچه‌ای یک‌طرفه است که بین بطن چپ – که خون را به رگ‌ها پمپاژ می‌کند – و آئورت، قرار دارد. آئورت، بزرگ‌ترین رگ خونی بدن است که خون را به قسمت‌های مختلف بدن می‌رساند.
وقتی کودک دچار تنگی دریچه آئورت (Aortic valve stenosis) می‌شود، لت‌هایی (Leaflet) (فلپ‌های (Flap) بافتی کوچک) که دریچه آئورت را تشکیل می‌دهند، گیر میکنند و نمی‌توانند به طور کامل از هم جدا شوند. این امر باعث گرفتگی می‌شود و کار پمپاژ را در بطن چپ افزایش می‌دهد. به‌این‌ترتیب، ممکن است مقدار خونی که بطن چپ از طریق دریچه آئورت به بدن می‌رساند، کاهش پیدا کند. این فعالیت اضافی می‌تواند در طول زمان باعث ضعیف‌شدن ماهیچه‌های قلب شود.
بعضی از کودکان مبتلا به تنگی دریچه آئورت، نیازی نیست فوراً درمان شوند و آن‌هایی که علائم ظاهری ندارند، فقط با معاینۀ منظم از سوی پزشک، برای مدت طولانی مشکلی نخواهند داشت. اما، کودکانی که به تنگی نوع پیشرفته مبتلا هستند، احتمالاً به کاتتریزاسیون مداخله‌ای (Interventional catheterization)، جراحی ترمیم یا تعویض دریچه نیاز خواهند داشت.
انواع تنگی دریچه آئورت
این عارضه بر اساس شدت آن در سه نوع خفیف، متوسط و شدید تقسیم‌بندی می‌شود.
تنگی خفیف
میزان تنگی دریچه در کودک مبتلا به نوع خفیف این بیماری، بسیار ناچیز است و هیچ‌گونه علائم ظاهری ندارد. تنها علامتی که تشخیص این عارضه را امکان‌پذیر می‌سازد، سوفل قلب (صداهای غیرمعمول) است. کودک مبتلا به نوع خفیف تنگی دریچه آئورت، سالم است و می‌تواند بدون هیچ مشکلی به زندگی روزمرۀ خود ادامه دهد.
تنگی متوسط
میزان تنگی دریچه در کودک مبتلا به نوع متوسط این عارضه، کمی بیشتر از نوع خفیف است، اما معمولاً هیچ‌گونه علائم ظاهری ندارد و کودک سالم است. سوفل قلب در این نوع تنگی به‌راحتی قابل‌تشخیص و شناسایی است.
تنگی شدید
میزان تنگی دریچه آئورت در کودک مبتلا به تنگی شدید، آن‌قدر زیاد است که بطن چپ بسیار تنگ می‌شود و درنتیجه نمی‌تواند به‌خوبی کار کند. برای درمان تنگی شدید دریچه، انجام اقداماتی مانند کاتتریزاسیون مداخله‌ای با اتساع بالون (Balloon dilation)، جراحی ترمیم یا تعویض دریچه ضروری است.
نوع خطرناک تنگی دریچه آئورت
خطرناک‌ترین نوع تنگی دریچه آئورت، نوعی است که از لحظۀ تولد همراه با نوزاد است. در این شرایط، تنگی دریچه نوزاد آن‌قدر شدید است که قلب او نمی‌تواند به اندازۀ کافی خون در بدن پمپاژ کند، بنابراین، بلافاصله باید اقدامی پزشکی صورت گیرد – معمولاً اقداماتی مانند کاتتریزاسیون مداخله‌ای با اتساع بالون، جراحی ترمیم یا تعویض دریچه صورت می‌گیرند.
علائم تنگی دریچه آئورت
این عارضه در مراحل پیشرفته با علائم زیر همراه است:
- درد قفسه سینه
- کمبود اکسیژن یا تنگی نفس هنگام ورزش‌کردن
- ضربان قلب نامنظم یا تپش قلب
- احساس سرگیجه حین انجام فعالیت‌های فیزیکی یا پس از آن
- خستگی
- کاهش توانایی در ورزش‌کردن
- غش‌کردن
در صورت مشاهدۀ هریک از علائم بالا باید فوراً به یک متخصص حاذق و باتجربه مراجعه نمایید.
دلایل تنگی دریچه آئورت
منشأ تنگی دریچه آئورت معمولاً ناهنجاری‌های مادرزادی است؛ مانند:
- گرفتگی دریچه آئورت
- وجود عارضه‌ای به نام دریچه آئورت دو لَتی (Bicuspid aortic valve) که دریچه آئورت کودک به‌جای سه لت، دو لت دارد.
- در هم آمیختن لت‌های دریچه
- ضخیم بودن بیش از حد لت‌های آئورت طوری که کاملاً باز نمی‌شوند.
تب روماتیسمی که عارضه‌ای پیچیده و نادر است و معمولاً در کودکان مبتلا به عفونت با باکتری استرپتوکوک (Streptococcus bacteria) مانند گلودرد استرپتوکوکی یا مخملک بروز پیدا می‌کند، یکی از دلایل تنگی دریچه آئورت تلقی می‌شود.
تب روماتیسمی (Rheumatic fever) ممکن است موجب زخم شدن بافت دریچه آئورت و در نتیجه، انقباض و تنگی دریچه شود. زخم ایجاد شده نیز احتمال تجمع رسوبات کلسیم در امتداد دریچه را افزایش می‌دهد – که یکی از عوامل خطر اصلی برای تنگی دریچه آئورت در بزرگسالی به‌حساب می‌آید.
راه‌های تشخیص
تشخیص تنگی دریچه آئورت معمولاً طی چند مرحله صورت می‌گیرد. در بیشتر مواقع، پزشک ابتدا سوفل قلب را بررسی می‌کند که صدای جریان‌یافتن خون از بطن چپ به آئورت است.
پزشک، سوفل قلب را هنگام معاینه فیزیکی با گوشی پزشکی یا الکتروکاردیوگرام (Electrocardiogram) (نوار قلب EKG یا ECG) تشخیص می‌دهد. گاهی، سوفل قلب زمانی ایجاد می‌شود که کودک در حال آزمایش یا درمان برای بیماری دیگری است.
میزان بلندی سوفل قلب، ناحیه‌ای در قفسه سینه که این صدا در آن بهتر شنیده می‌شود و انواع صداهایی که این عارضه ایجاد می‌کند (مانند قل‌قل‌کردن یا وزیدن)، همگی نشانه‌هایی هستند که در تشخیص بهتر نوع مشکل قلبی به پزشک کمک میکنند.
اگرچه معاینه و الکتروکاردیوگرام می‌توانند احتمال تنگی دریچه آئورت را نشان دهند، اما اکوکاردیوگرافی، آزمایشی قطعی است که برای تأیید تشخیص صورت می‌گیرد.
آزمایش‌های دیگری که ممکن است پزشک توصیه کند، عبارت‌اند از:
- عکس‌برداری اشعه ایکس از قفسه سینه
- الکتروکاردیوگرام (EKG یا ECG)
- کاتتریزاسیون قلبی
- ام‌آرآی
روش‌های درمان
پزشک، روش درمان فرزندتان را بر اساس سن، میزان تنگی دریچه آئورت و وضعیت کلی سلامت او انتخاب می‌کند.
تحت‌نظر بودن
کودکان مبتلا به تنگی خفیف و متوسط دریچه آئورت معمولاً به هیچ درمانی نیاز ندارند به جز آنکه در فواصل کوتاه به پزشک مراجعه کنند. متخصص قلب به طور منظم وضعیت تنگی دریچه آئورت و عوارض مربوط به آن را بررسی می‌کند. در بیشتر مواقع، پزشک معاینۀ فیزیکی و اکوکاردیوگرافی انجام می‌دهد.
مصرف دارو
تنگی دریچه با دارو درمان نمی‌شود، اما می‌تواند در کنترل علائم خاص این بیماری مؤثر باشد. در برخی از موارد، پزشک کودک برای موارد زیر دارو تجویز می‌کند:
- کمک به حفظ عملکرد درست قلب و جریان خون
- کنترل فشارخون
- جلوگیری از ریتم‌های ناهنجار قلبی یا آریتمی قلبی (Arrhythmias)
حتی اگر دریچه آئورت کودک مبتلا به این عارضه با جراحی تعویض شود، ممکن است نیاز باشد به‌صورت دوره‌ای، آنتی‌بیوتیک مصرف کند تا به عفونتی به نام اِندوکاردیت باکتریایی (Bacterial endocarditis) مبتلا نشود. اِندوکاردیت باکتریایی ممکن است به پوشش داخلی قلب و دریچه‌های آن، آسیب جدی وارد کند. همیشه قبل از هرگونه اقدام پزشکی باید پزشکان و پرستاران را در جریان تنگی دریچه آئورت فرزندتان قرار دهید حتی اگر اقدامات پزشکی، جزئی باشند یا ارتباطی با درمان‌های قلب کودک نداشته باشند.
اگر فرزندتان دچار تنگی دریچه آئورت است، اما هیچ مشکل قلبی دیگری ندارد، احتمالاً قبل از انجام کارهای معمول دندانپزشکی مانند جرم‌گیری دندان، نیازی به مصرف آنتی‌بیوتیک نخواهد داشت.
کاتتریزاسیون مداخله‌ای/ بالون والولوپلاستی
کاتتریزاسیون مداخله‌ای، نوعی روش درمانی کم تهاجمی است. در این روش، لوله‌ای نازک به نام کاتتر از یک رگ یا شریان وارد قلب می‌شود. این کاتتر برای ترمیم سوراخ‌های قلب، بازکردن مجراهای باریک (مانند دریچه آئورت) و ایجاد مجراهای جدید، کاربرد دارد.
باتوجه‌به مزایای این روش درمانی – کم تهاجمی بودن آن، اذیت و ناراحتی کمتر، دورۀ نقاهت کوتاه‌تر و استفاده از دریچۀ خود کودک که بعدازاین اقدام همراه با کودک رشد می‌کند، کاتتریزاسیون مداخله‌ای به‌عنوان رویکردی ارجح و عالی برای درمان تنگی دریچه آئورت به‌حساب می‌آید.
اتساع بالون که با عنوان بالون والولوپلاستی (Balloon valvuloplasty) نیز شناخته می‌شود، رایج‌ترین روش کاتتریزاسیون مداخله‌ای برای درمان تنگی دریچه آئورت تلقی می‌شود. در این روش، در حالت بیهوشی، یک کاتتر (Catheter) کوچک و انعطاف‌پذیر را وارد یکی از رگ‌های خونی میکنند که اغلب یکی از رگ‌های کشاله ران است. پزشکان با استفاده از دوربین‌ها و ابزارهای بسیار دقیق و کوچک، کاتتر را به داخل قلب و دریچه آئورت هدایت میکنند. یک بالون خالی در نوک کاتتر قرار دارد که وقتی لوله در جای خود قرار می‌گیرد، باد می‌شود و دریچه آئورت را باز می‌کند؛ به‌این‌ترتیب، تنگی دریچه برطرف می‌شود.
جراحی ترمیم یا تعویض دریچه
در کودکان مبتلا به تنگی شدید دریچه آئورت، روش بالون والولوپلاستی ممکن است تنگی دریچه را به اندازۀ کافی برطرف نکند و بهبودی در عملکرد قلب حاصل نشود. در موارد دیگر، دریچه آئورت که قبلاً با یک یا چند روش اتساع بالون درمان شده بود، ممکن است با رشد کودک، دوباره تنگ شود، به قلب فشار وارد کند و بر جریان خون کل بدن تأثیر بگذارد. ترمیم یا تعویض دریچه، اقدام بعدی برای درمان این عارضه تلقی می‌شود که شامل والولوپلاستی یا تعویض لَت است.
در شرایطی که امکان ترمیم وجود نداشته نباشد، جراحان قلب، دریچه آئورت آسیب‌دیده را برمی‌دارند و یک دریچۀ مکانیکی یا بافتی را جایگزین آن میکنند. دریچۀ مکانیکی اغلب تا ۲۰ سال نیازی به تعویض ندارد. در موارد نادر، کارگذاشتن دریچۀ مکانیکی باعث ایجاد لخته خون می‌شود، بنابراین، پزشک برای جلوگیری از این اتفاق، معمولاً داروهای رقیق‌کننده خون برای کودک تجویز می‌کند. باوجودآنکه دریچۀ بافتی به اندازۀ دریچۀ مکانیکی دوام ندارد، اما نیازی نیست که کودک داروهای رقیق‌کننده خون، مصرف کند.
یکی دیگر از راه‌های تعویض دریچه آئورت، تعویض آن با دریچه ریوی (Pulmonary valve) خود کودک است (روش راس) ( Ross procedure). در این روش نیز نیازی نیست که کودک از داروهای رقیق‌کنندة خون، استفاده نماید.
درصورتی‌که تعویض دریچه ضروری باشد، دریچه باتوجه‌به نیازها و شرایط فردی کودک انتخاب خواهد شد. اغلب تمام جراحی‌های تعویض دریچه با موفقیت بسیار و عوارض کم صورت می‌گیرند. کودکانی که تحت عمل جراحی تعویض دریچه قرار می‌گیرند، معمولاً از زندگی عادی و سالم بهره‌مند خواهند شد و محدودیت چندانی برای ورزش‌کردن یا شرکت در فعالیت‌های دیگر نخواهند داشت. بیشتر کودکان باید بعد از جراحی ترمیم یا تعویض دریچه به مدت ۷ تا ۱۰ روز در بیمارستان بستری باشند، اما به‌سرعت به زندگی عادی خود بازمی‌گردند.
والدین گرامی،
آگاهی از علائم خطر در کودکان، یکی از مهم‌ترین راهکارهای پیشگیری از بیماری‌های شایع در آنان است. توصیه می‌کنیم با تماشای دورۀ شناخت و توجه به علائم خطر در شیرخواران، از بروز برخی از بیماری‌ها در فرزند عزیزتان، پیشگیری نمایید.
