اختلالات بینایی در کودکان

نابینایی، کم‌بینایی و کور رنگی از جمله اختلالات شایع بینایی محسوب می‌شوند.

اختلالات بینایی ممکن است در هر سنی ظاهر شوند. برخی از بیماری‌ها باعث بروز اختلالات بینایی به‌صورت موقتی می‌شوند، اما بیشتر اختلالات بینایی که در دوران کودکی بروز پیدا می‌کنند، تا آخر عمر به همان صورت باقی می‌مانند. سایر بیماری‌هایی که در طول زمان تشدید می‌شوند، ممکن است باعث کم‌بینایی یا نابینایی کودکان در سنین بالاتر شوند.

کم‌بینایی چیست؟

زمانی که کودک نمی‌تواند چیزهایی را ببیند که در آن سن، نباید برای دیدن آن‌ها مشکلی داشته باشد، چشم‌های او دچار کم‌بینایی هستند. کودک ممکن است دچار کم‌بینایی، نابینایی، تاری دید یا ازدست‌دادن دید جانبی شود یا شاید نتواند بعضی از رنگ‌ها را ببیند که به این حالت، کور رنگی می‌گوییم.

نابینایی

در شرایط زیر کودک نابینا محسوب می‌شود:

• نمی‌تواند چیزی را از فاصلۀ ۶ متری ببیند که یک فرد معمولی می‌تواند آن را از فاصلۀ ۶۰ متری ببیند.
• میدان بینایی
• میدان بینایی او کمتر از ۲۰ درجه است (دید یک فرد عادی ۱۸۰ درجه است).

دلایل بروز اختلالات بینایی

برخی از نوزادان با اختلالات بینایی به دنیا می‌آیند و بعضی از این اختلالات در نتیجۀ ابتلا به بیماری، آسیب یا عارضه‌­ای پزشکی به وجود می‌آیند.

رایج‌ترین علل اختلالات بینایی عبارت‌اند از:

• بیماری‌های اعصاب که بر قسمت‌هایی از مغز تأثیر می‌گذارند که مسئول کنترل بینایی هستند (اختلال بینایی قشر مغز).
• بیماری‌های ژنتیکی مانند آلبینیسم و رتینیت پیگمنتوزا
• بیماری‌هایی که بعضی از نوزادان نارس یا نوزادانی به آن‌ها مبتلا می‌شوند که در طول زایمان دچار مشکلات خاصی شده‌اند.
• عارضه‌هایی مانند آب‌سیاه یا آب‌مروارید اطفال و سرطان‌هایی مانند سرطان شبکیه چشم
• عفونت‌های دوران بارداری که در اثر ویروس­‌های خاصی ایجاد می‌شوند – مانند سرخجه، سیتومگالوویروس، عفونت‌های مقاربتی، توکسوپلاسموز و غیره.
• مشکلات ساختمان چشم که دید انسان را محدود می‌کنند – مثل میکروفتالمی یا آنوفتالمی
• آسیب چشم، مسیرهای اتصال چشم به مغز یا به مرکز بینایی مغز

علائم اولیۀ اختلالات بینایی

کودکانی که اختلالات بینایی دارند، ممکن است ظاهر چشم آن‌ها تفاوتی با دیگران نداشته باشد. بلکه رفتار آن‌ها یا حالت چشم‌ها به شما هشدار می‌دهند که ممکن است مشکلی وجود داشته باشد.

بیشتر نوزادان در هفتۀ چهارم تا پنجم تولد خود به چهره‌ها و اشیا خیره می‌شوند و در هفتۀ ششم تا هشتم تولد، به چهره‌ها و چیزهای آشنا لبخند می‌زنند. اما نوزادی که دچار اختلالات بینایی است، این کارها را به‌سختی انجام می‌دهد.

علائم زیر هم نمایانگر وجود اختلالات بینایی در نوزادان هستند:

• خیلی سریع و غیرارادی، چشمانش را از سمتی به سمت دیگر حرکت می‌دهد (نیستاگموس).
• با چشمانش، صورت شما یا اشیا را دنبال نمی‌کند.
• به نظر می‌رسد با اعضای خانواده و دوستان ارتباط چشمی نمی‌گیرد.
• به نور شدید واکنش نشان نمی‌دهد.
• مردمک چشمانش به‌جای اینکه سیاه باشد، سفید یا کدر است – شاید در عکس متوجه این قضیه شوید.
• چشمانش را به سمت بینی­اش می‌چرخاند یا به سمت بیرون و کنار صورتش تغییر جهت می‌دهد – ممکن است همیشه یا گاهی این کارها را انجام دهد.

نشانه‌های اختلالات بینایی در بچه‌های بزرگ‌تر عبارت‌اند از:

• همه چیز را نزدیک چشمانش نگه می‌دارد.
• دائماً از خستگی یا مالش چشمانش شکایت می‌کند.
• وقتی از فاصلۀ نزدیک به چیزی نگاه می‌کند، سرش را می‌چرخاند، کج می‌کند یا یکی از چشمانش را می‌پوشاند.
• بعد از کتاب‌خواندن، طراحی یا انجام بازی‌های دستی، چشمانش خسته می‌شوند.
• ظاهراً روزها بهتر از شب می‌بیند.
• به نظر می‌رسد دچار انحراف یا دوبینی است.
• به اطرافش دقت نمی‌کند – اغلب همه چیز را می‌اندازد یا پایش به چیزی گیر می‌کند و می‌افتد.

تشخیص اختلالات بینایی

اگر اختلالات بینایی در همان مراحل ابتدایی تشخیص داده شوند، درمان هم سریع‌تر صورت می‌گیرد.

درصورتی‌که هریک از علائم بالا را در فرزندتان مشاهده کردید، فوراً به پزشک عمومی یا مراکز بینایی‌سنجی مراجعه کنید. فردی که بینایی‌سنجی انجام می‌دهد، در صورت نیاز، شما را به چشم‌پزشک یا متخصص چشم کودکان ارجاع خواهد داد. متخصص چشم برای تشخیص مشکل، چشمان فرزندتان را معاینه می‌کند و آزمایش‌هایی انجام می‌دهد.

اگر پزشک به شما گفت که مشکلی وجود ندارد، بهتر است برای اطمینان بیشتر به یک متخصص دیگر هم مراجعه کنید.

اگر فرزندتان بزرگ است، از او بخواهید تا تعدادی از اشیا یا افراد را طراحی کند و هنگام مراجعه به پزشک این طرح‌ها را با خود ببرید. این‌گونه پزشک متوجه می‌شود که فرزندتان چگونه دنیای اطرافش را می‌بیند.

عوارض اختلالات بینایی

اختلالات بینایی از بسیاری جهات بر رشد کودکان تأثیر می‌گذارند طوری که حتی ممکن است انتظار آن را نداشته باشید.

مثلاً ممکن است فرزندتان برای انجام کارهای زیر با مشکلاتی مواجه شود:

• برقراری تعامل – شاید نتواند ببیند که فردی برایش دست تکان می‌دهد یا به او لبخند می‌زند، یا نتواند ارتباط چشمی برقرار کند.
• بازی و ایجاد ارتباط اجتماعی با دیگران – ممکن است سربه‌هوا شود، نتواند زبان بدن را تشخیص دهد، در مکان‌های شلوغ گم شود یا برای دوست پیداکردن مشکل داشته باشد.
• حرف‌زدن – شاید نتواند به اشیا اشاره کند؛ بنابراین، افراد نزدیک او نمی‌توانند اسم آن اشیا را به او بگویند، در نتیجه، کودک شانس یادگیری این اسامی را از دست می‌دهد.
• تشخیص تفاوت بین روز و شب
• نشستن، غلت‌زدن و راه‌رفتن – مثلاً ممکن است تلاشی برای حرکت‌کردن از خود نشان ندهد؛ چون نمی‌تواند ببیند که چه چیزهای جالبی برایش کنار گذاشته‌اید.
• یادگیری خواندن و نوشتن
• بازی‌کردن – ممکن است از لمس بعضی از بافت‌ها یا کشف مکان‌هایی که نمی‌تواند ببیند، واهمه داشته باشد.

کم‌بینایی شدید یا نابینایی سبب می‌شود تا کودک در بعضی از بخش‌های رشد و یادگیری کندتر از سایر کودکان عمل کند. مثلاً شاید فرزندتان کارهایی مثل چرخیدن به طرفین، چهاردست‌وپا رفتن، راه‌رفتن، حرف‌زدن و ارتباط اجتماعی با دیگران را دیرتر یاد بگیرد. او به‌مرور و در طول زمان، توانایی انجام تمام این کارها را یاد می‌گیرد.

تشویق کودک به کشف محیط هرچند با دید کم – و ارتباط‌دادن بینایی او با حواس دیگرش – موجب می‌شوند تا دربارۀ چیزهای اطرافش کنجکاو شود.

مداخلۀ زودهنگام برای اختلالات بینایی کودکان

مداخلۀ زودهنگام در اختلالات بینایی بهترین راه برای کمک به رشد فرزندتان است. این مداخلۀ زودهنگام، درمان‌های پزشکی، آموزش و کمک‌های دیگر را در برمی‌گیرد تا فرزندتان بتواند از تمام پتانسیل خود استفاده کند.

علاوه بر این، شما هم باید یاد بگیرید به نحوی با فرزندتان پیوند عاطفی و ارتباط داشته باشید که در مسیر رشد و تکامل به او کمک کنید. کودکان بیشتر از افرادی می‌آموزند که به آن‌ها علاقه دارند، توجه می‌کنند و بیشتر زمان خود را با آن‌ها سپری می‌کنند، پس پیوند عاطفی، بازی‌کردن و تعامل با شما، کمک شایانی به فرزندتان خواهد کرد.

در حال حاضر، متخصصان بسیاری تربیت شده­اند تا کودکان کم‌بینا یا نابینا را یاری دهند. فیزیوتراپیست‌ها، کار درمانگران، مشاوران و معلمان دانش‌آموزان استثنایی از جملۀ این افراد هستند.

بهتر است خودتان هم در جلسات فرزندتان با این متخصصان حضور داشته باشید تا با استفاده از تخصص و دانش این افراد بهتر بتوانید به فرزندتان کمک کنید.

یادگیری خط بریل برای سوادآموزی فرزندتان بسیار اهمیت دارد. هرچه فرزندتان سریع‌تر این خط را یاد بگیرد، بهتر می‌تواند فرایند آموزش و سوادآموزی را آغاز کند.

والدین گرامی،

تشخیص به‌هنگام بیماری‌های شایع در نوزادان در جلوگیری از پیشرفت و درمان به‌موقع آن، بسیار موثر است. پیشنهاد می‌کنیم به منظور شناخت و بررسی علائم خطر در کودکتان، به وب‌سایت بهداشت تی‌وی مراجعه نمایید و دوره شناخت و توجه به علائم خطر در شیرخواران را تماشا کنید.