قشقرق و کج‌خلقی چیست؟
خشم شدید و ناگهانی، اضطرار و رفتار نا به سامان – وقتی کودک کنترل خود را از دست می‌دهد – از جمله رفتارهایی هستند که کودک هنگام قشقرق از خود نشان می‌دهد. کودک با کارها و رفتارهای مختلفی قشقرق و کج‌خلقی می‌کند. همچنین، احتمالاً هنگام قشقرق کودک، این رفتارها را از او خواهید دید: گریه‌کردن، جیغ‌زدن، سفت کردن اندام‌ها، لگدزدن، افتادن، پا کوبیدن یا فرارکردن. در بعضی از موارد هم کودک نفس خود را نگه می‌دارد، استفراغ می‌کند، چیزی را می‌شکند یا پرخاشگری می‌کند.
چرا کودکان قشقرق می‌کنند؟
قشقرق و کج‌خلقی در میان کودکان 1-3 ساله بسیار شایع است؛ چون در این سن، مهارت‌های اجتماعی و عاطفی آن‌ها تازه شروع به رشد کرده‌اند. کودکان اغلب نمی‌توانند برای بیان احساسات مهم خود از کلمات استفاده کنند. شاید هم می‌خواهند استقلال خود را امتحان کنند که در حال شکل‌گیری است و حتی شاید در حال پیداکردن روشی هستند که از طریق آن بر نحوۀ رفتار دیگران تأثیر بگذارند.
بنابراین، قشقرق به‌پاکردن یکی از راه‌هایی است که کودکان، احساسات خود را از طریق آن ابراز و کنترل می‌نمایند و درعین‌حال برای درک یا تغییر اتفاقات اطرافشان تلاش می‌کنند.
بچه‌های بزرگ‌تر نیز ممکن است قشقرق به پا کنند. چون هنوز روش‌های مناسب‌تری برای بیان یا کنترل احساسات خود یاد نگرفته‌اند.
برخی از مسائلی که ممکن است احتمال قشقرق به‌پاکردن کودکان نوپا و بچه‌های بزرگ‌تر را افزایش دهند:
- خلق‌وخو – این مسئله بر نحوۀ واکنش سریع و شدید کودک به اتفاقات ناامیدکننده تأثیر می‌گذارد. کودکانی که خیلی سریع عصبانی می‌شوند، معمولاً بیشتر از بقیه قشقرق به پا می‌کنند.
- استرس، گرسنگی، خستگی و تحریک بیش از حد – این فشارهای روانی موجب می‌شوند تا کودک در ابراز و کنترل احساسات و رفتار خود به مشکل بر بخورد.
- موقعیت‌هایی که کودک نمی‌تواند از پس آن‌ها بربیاید – مثلاً یک کودک نوپا ممکن است ندانند وقتی بچه‌ای بزرگ‌تر اسباب‌بازی او را می‌گیرد، چه واکنشی نشان دهد و چگونه قضیه را حل کند.
- غلیان احساسات – نگرانی، ترس، شرم و خشم ممکن است به‌شدت کودک را تحت‌تأثیر قرار دهند.
چه‌کار کنیم تا کودکان نوپا کمتر قشقرق و کج‌خلقی کنند؟
با رعایت نکات زیر می‌توانید تا حدی از قشقرق کودک جلوگیری کنید:
- استرس را کاهش دهید. خستگی، گرسنگی و تحریک بیش از حد باعث می‌شوند تا کودک قشقرق به پا کند.
- به احساسات کودک توجه کنید. اگر بدانید کودک چه حسی دارد، شاید بتوانید احساسات مهم او را تشخیص دهید. می‌توانید از او بپرسید که چه حسی دارد و به او کمک کنید احساسات چالش‌برانگیز خود را کنترل کند. همچنین شاید بتوانید حواس او را پرت کنید.
- دربارۀ هیجانات و احساسات با فرزندتان حرف بزنید. وقتی کودک درگیر غلیان احساسات است، او را تشویق کنید تا به شما بگوید چه حسی دارد و چرا. مانند این جمله: «برا این اسباب‌بازی‌ات رو انداختی چون دیدی کار نمی کنه؟ دیگه چی شد که این کار رو کردی؟»
چگونه قشقرق کودکان را کنترل کنید؟
گاهی بدون اینکه مشکل خاصی وجود داشته باشد، کودک قشقرق به پا می‌کند. برای کنترل این موقعیت می‌توانید از راهکارهای زیر استفاده کنید:
- خونسرد باشید (دست کم این‌گونه وانمود کنید). اگر نیاز دارید، کمی تنها باشید تا بتوانید بر خودتان مسلط شوید. اگر عصبانی شوید، اوضاع برای هر دوی شما بدتر خواهد شد. آرام و آهسته با کودک حرف بزنید و سنجیده و با آرامش عمل کنید.
- احساسات او را بپذیرید. مثلا به او بگویید: «خیلی ناراحت کننده‌ست که بستنی‌ات از رو قیفش افتاد رو زمین! مگه نه؟!» این کار به کودک کمک می‌کند تا رفتاری خارج از کنترل نداشته باشد و بتواند هیجاناتش را تغییر دهد.
- صبر کنید تا کج‌خلقی کودک به پایان برسد. نزدیک کودک بمانید تا بداند که آنجا هستید. اما سعی نکنید او را متقاعد سازید یا حواسش را پرت کنید. وقتی قشقرق کودک شروع می‌شود، برای انجام این کارها خیلی دیر است.
- فقط در صورت لزوم مسئولیت آن را به عهده بگیرید. چنان چه به‌خاطر این قشقرق کرده که چیزی می‌خواهد، به‌هیچ‌وجه آن را به کودک ندهید. اما اگر به دلیل اینکه نمی‌خواهد کاری را انجام دهد، قشقرق به پا کرده است، خودتان تصمیم بگیرید چه‌کار کنید. مثلاً اگر نمی‌خواهد از وان حمام بیرون بیاید، درپوش وان را بردارید تا اینکه بخواهید کودک را به‌زور از وان بیرون بیاورید که قطعاً کاری خطرناک است.
- قاطعانه و با آرامش عمل کنید. اگر زمانی که کودک قشقرق می‌کند، یک‌بار آنچه می‌خواهد به او بدهید و بار دیگر این کار را نکنید، اوضاع بدتر خواهد شد.
وقتی کودک رفتار خوبی دارد، با تعریف و تمجید فراوان از او قدردانی کنید – مثلاً وقتی اسم احساسی به نام «قهر» را می‌گوید. یا زمانی که قبل از قشقرق کردن، آرام می‌شود، او را تحسین کنید.
چگونه بر قشقرق کودک فایق آیید؟
کنترل و مهار قشقرق و کج‌خلقی کودک، بسیار خسته‌کننده و استرس‌زاست. شاید حس کنید که باید بلافاصله وارد عمل شوید تا اوضاع به حالت عادی برگردد. اما اگر خطری کودک را تهدید نمی‌کند، کمی فکر کنید و بعد تصمیم بگیرید.
برای اینکه بتوانید آرامشتان را حفظ کنید و بر اوضاع مسلط شوید، می‌توانید راهکارهای زیر را امتحان کنید:
- راهکاری برای این مواقع در نظر بگیرید. برنامه‌ای دقیق و مشخص برای کنترل قشقرق و کج‌خلقی کودک در تمام موقعیت‌ها داشته باشید. وقتی کودک این رفتارها را از خود نشان می‌دهد، فقط بر اجرای برنامۀ خود تمرکز کنید.
- بپذیرید که نمی‌توانید بلافاصله هیجانات یا رفتار کودک را کنترل کنید. تنها کاری که می‌توانید انجام دهید، حفاظت از کودک درمقابل خطرات و هدایت رفتاری او است، بنابراین، احتمال مشاهدۀ قشقرق کج‌خلقی در آینده کمتر می‌شود.
- این حقیقت را قبول کنید که تغییر در طول زمان اتفاق می‌افتد. قبل از آنکه کودک برای همیشه دست از قشقرق و کج‌خلقی بردارد، باید از جهات زیادی رشد کند. پرورش و یادگیری مهارت‌های خود نظارتی، کاری مادام‌العمر است.
- در نظر داشته باشید که کودک ازروی‌عمد یا برای اذیت‌کردن شما، قشقرق و کج‌خلقی نمی‌کند. کودکان این کار را ازروی‌عمد انجام نمی‌دهند – بلکه فقط به کاری بدعادت کرده‌اند یا هنوز مهارت‌های لازم برای مدیریت این شرایط را یاد نگرفته‌اند.
- حس شوخ‌طبعی‌تان را حفظ کنید. اما به این رفتار کودک نخندید؛ چون در این صورت باتوجه‌به او به رفتارش پاداش می‌دهید. علاوه بر این، اگر کودک فکر کند که به او می‌خندید، حتی ممکن است بیشتر ناراحت شود.
- اگر دیگران چپ‌چپ به شما نگاه کردند، اهمیتی به آن‌ها ندهید. چون ممکن است خودشان بچه نداشته باشند یا از آخرین باری که کودکشان چنین رفتاری داشته، مدت زیادی گذشته است و درنتیجه آن روزها را فراموش کرده‌اند.
نکات مهم
در شرایطی که قشقرق و کج‌خلقی کودک، زندگی خانوادگیتان را تحت‌الشعاع قرار داده است یا این وضعیت کودک و خودتان را بسیار آزار می‌دهد، راهکارهایی که در ادامه عنوان می‌شوند، ممکن است برای مفید باشند. اگر نگرانید که مبادا وقتی کودک قشقرق به پا می‌کند، از کوره در بروید و به او آسیب برسانید، پس حتما به نکات زیر توجه کنید:
- قبل از قشقرق کودک چه اتفاقی می‌افتد – عوامل تحریک‌کننده
- بعد از آن چه می‌شود – عواقب این رفتار کودک حتی تشویق‌شدن
- چه چیزی را می‌توانید تغییر دهید – عوامل محرک، تشویق یا نحوۀ واکنش شما به این رفتار کودک
شناسایی عوامل تحریک‌کننده قبل از قشقرق
اولین کاری که باید انجام دهید، این است که به دلایل قشقرق کودک فکر کنید.
پس باید موقعیت‌هایی را شناسایی کنید که احتمال قشقرق و کج‌خلقی کودک را افزایش می‌دهند – مثلاً خستگی، خرید، غذاخوردن یا عجله‌کردن.
علاوه بر این، باید عوامل تحریک‌کنندۀ کودک را هم شناسایی کنید. عوامل شایعی که باعث تحریک کودک می‌شوند، عبارت‌اند از:
- نه شنیدن
- درخواست‌کردن از آن‌ها
- ناامیدی
- احساس کلافگی به‌خاطر سروصدای زیاد، شلوغی و مسائل دیگر
می‌توانید برای اینکه بفهمید چه عواملی باعث قشقرق و کج‌خلقی کودک می‌شوند، به مدت 7-10 روز به رفتار فرزندتان دقت کنید و تمام این عوامل را جایی بنویسید. جدولی چهار ستونی بکشید. روز، مکان، اتفاقات قبل و بعد از قشقرق به‌پاکردن کودک را یادداشت کنید.
بعد از قشقرق و کج‌خلقی چه اتفاقی می‌افتد؟ پیامد رفتارش را می‌بیند یا تشویق می‌شود!
اتفاقاتی که بعد از قشقرق و کج‌خلقی کودک رخ می‌دهند، احتمال قشقرق دوبارۀ او را در آینده کمتر یا بیشتر می‌کنند. پس بسیار مهم است که پیامدهای این رفتارش را در نظر بگیرید. آیا می‌دانید با عکس‌العملی که به این رفتار کودک نشان می‌دهید، ممکن است ناخواسته و اتفاقی او را تشویق و تحسین کنید؟
کارهایی که می‌توانید برای کاهش عوامل محرک قشقرق و کج‌خلقی کودک انجام دهید
یکی از کارهایی که می‌توانید برای کاهش قشقرق و کج‌خلقی کودک انجام دهید، دوری او از عوامل محرک است. به‌طورکلی، کودک در بعضی از موقعیت‌ها بیشتر تحریک می‌شود و شما می‌توانید او را از این شرایط دور کرده یا کاری کنید استرس کمتری به او وارد شود. مثلا اگر وقتی به خرید می‌روید، کودک اغلب قشقرق و کج‌خلقی می‌کند، می‌توانید:
- وقتی فرد دیگری مراقب فرزندتان است، به خرید بروید.
- زمانی برای خرید بیرون بروید که کودک خسته و گرسنه نیست.
اگر کودک بعد از «نه شنیدن» قشقرق به پا می‌کند:
- وسایل جالب و جذاب اما شکستنی را از دسترس او دور نگه دارید و از بچه‌های بزرگ‌تر بخواهید اسباب‌بازی‌های خود را از جلوی چشم کودک بردارند.
- هر زمان خواسته‌ای معقول دارد، آن را برآورده سازید.
- چند انتخاب پیش روی او قرار دهید – مثلاً به او بگویید: «آب‌نبات‌چوبی، نه! می‌خوای به جاش یه موز یا یه ذره انگور بخوری؟»
- حواس کودک را به کاری دیگری پرت کنید.
اگر زمانی که فردی از کودک درخواست می‌کند یا به او دستور می‌دهد که کاری انجام دهد، با قشقرق و کج‌خلقی او مواجه می‌شوید، به ترتیب زیر عمل کنید:
- کمتر به او دستور بدهید. بچه‌ها معمولاً به حرف همه گوش می‌دهند.
- دقت کنید که درخواست‌هایی معقول از کودک داشته باشید. چون وقتی نمی‌تواند کاری که از او درخواست شده انجام دهد، ممکن است قشقرق و کج‌خلقی کند.
- وقتی خودتان مجبورید کاری را انجام دهید یا کودک باید فعالیتی را کنار بگذارد و کاری دیگر انجام دهد، از قبل به او اطلاع دهید.
- در صورت امکان چند انتخاب پیش روی او قرار دهید.
چنان چه قشقرق و کج‌خلقی کودک ریشه در ناامیدی دارد، راهکارهای زیر را امتحان کنید:
- قبل از آنکه قشقرق کند، چاره‌ای بیندیشید.
- او را از اسباب‌بازی‌ها یا فعالیت‌های کسل‌کننده دور کنید.
- به کودک یاد دهید که چگونه از وسایل حوصله سر بر استفاده کند یا کارهای کسل‌کننده را انجام دهد.
- او را تشویق کنید تا وقتی به کمک نیاز دارد، درخواست کمک کند.
- به او کمک کنید تا احساس خود را به زبان بیاورد – مثلاً به او بگویید: «می دونم حل‌کردن این پازل داره اذیتت می‌کنه و خیلی عصبی شدی! حالا کمک می‌خوای؟»
اگر کودک وقتی کلافه می‌شود، قشقرق به پا می‌کند، انجام کارهای زیر ممکن است مؤثر واقع شود:
- قبل از بیرون رفتن به او بگویید کجا می‌روید.
- به او یاد دهید که قبل از آنکه کلافه و آشفته شود، چگونه احساساتش را به شما بگوید.
- در صورت حضور کودک در محیط‌های شلوغ و پر سروصدا، برای مدت کوتاهی او را از موقعیت‌ها دور کنید – مثلاً می‌توانید مکانی ساکت و خالی پیدا کنید تا بتواند چند دقیقه به کتاب دلخواهش نگاهی بیندازد.
- نسبت به انتظاراتی که از او دارید، واقع‌بین باشید. مثلاً روزانه یک ساعت بازی‌کردن برای دو کودک پیش‌دبستانی کافی است.
تغییر روش پاداش‌دادن به رفتار کودک
تغییر روش «پاداش‌دهی» به رفتار کودک، راهکار دیگری برای کاهش قشقرق و کج‌خلقی او به‌حساب می‌آید.
مثلا اگر وقتی کودک قشقرق به پا می‌کند، به‌خاطر توجه شما بیشتر به کارش ادامه می‌دهد، می‌توانید به او بگویید که اگر آرام باشد و قشقرق به پا نکند، تحسین و توجه بیشتری نثار او می‌کنید. استفاده از جدول تشویقی، یا تعدادی جایزۀ کوچک مثل ماشین اسباب‌بازی یا انجام کارهایی ویژه نیز برای تشویق کودک مناسب هستند.
همچنین می‌توانید مهارت‌های مقابله‌ای را به کودک یاد دهید و با او تمرین کنید تا در موقعیت‌هایی که معمولاً قشقرق می‌کند، این مهارت‌ها را به کار گیرد. مثلاً به او بگویید: «عزیزم، 5 دقیقه دیگه میام پیشت و بهت می‌گم که باید ایکس باکس رو خاموش کنی. اونوقت می‌تونی بهم نشون بدی که چجوری با آرامش این کار رو می‌کنی.» سپس می‌توانید به‌خاطر این رفتار خوب فرزندتان به او جایزه بدهید.
تغییر نحوۀ واکنش به قشقرق و کج‌خلقی کودک
کودکان از رفتار شما یاد می‌گیرند. چه کاری را می‌توانید به شیوه‌ای متفاوت انجام دهید؟
می‌توانید از قشقرق و کج‌خلقی کودک به‌عنوان فرصتی برای کمک به کودک استفاده کنید تا احساساتش را درک کند و خود نظارتی را در وجودش پرورش دهد. بهتر است این کار را وقتی انجام دهید که کودک آرام و خونسرد است. به او بگویید: «امروز صبح خیلی از دست آرین عصبانی شدی که توپت رو گرفت. بهتر نبود به‌جای اینکه گازش بگیری، از یه آدم‌بزرگ کمک می‌خواستی؟» این کار می‌تواند شدت و تعداد دفعات قشقرق و کج‌خلقی کودک را کاهش دهد.
حتی می‌توانید قبل از آنکه قشقرق او شدیدتر شود، سریعاً وارد عمل شوید. «پسرم خیلی محکم داری کیبورد رو فشار میدی! الان چه حسی به این بازی داری؟»
می‌توانید خودتان راه‌های نظارت بر احساسات، افکار و رفتار را در اتفاقات روزمره پیاده کنید تا کودک از عملکرد شما الگوبرداری کند. به او بگویید: «خیلی اعصابم خرد شده. نمی‌تونم درِ این مربا رو باز کنم. نمی‌دونم چیزی تو کشو هست که بتونه درش رو باز کنه!»
قشقرق و کج‌خلقی شدید و مداوم گاهی نشانه‌ای از وجود یک بیماری یا مشکل در رشد کودک است.
در شرایط زیر حتما از یک متخصص کمک بگیرید:
- قشقرق و کج‌خلقی کودک بسیار آزاردهنده شده است.
- نمی‌توانید احساسات خودتان را کنترل کنید، عصبانی می‌شوید و از کوره درمی‌روید.
- به‌خاطر قشقرق‌های کودک، محدودیت‌هایی در کارهای خودتان و خانوادهتان به وجود آورده‌اید.
توجه کنید:
میزان قشقرق و بدخلقی کودک را معیاری برای میزان موفقیت خود در پروسۀ فرزندپروری لحاظ نکنید. به‌خاطر داشته باشید که همۀ بچه‌ها این رفتارها را از خود نشان می‌دهند. به‌جای آن به عکس‌العمل خودتان در این شرایط فکر کنید و فراموش نکنید که شما هم یک انسان هستید و باید در مسیر خطیر فرزندپروری دائم در حال یادگیری باشید.
برای بهره‌مندی از آموزش‌ها و دیگر توصیه‌های کاربردی در حوزه فرزندپروری می‌توانید به ویدئو آموزشی یا کتاب صوتی دوره مهارت‌هایی برای فرزندپروری در وبسایت بهداشت تی‌وی مراجعه بفرمایید.
